sanjeev kumar rediff.com


                              lp¡d`¡S> | dyhuV$pBd | d¡dfu


qv$_¡i fpl¡Å

d|m kyfs_p lqflf S>fuhpgp_¡ qaëdp¡_p¡ A_¡ Mphp_p¡ blz ip¡M. bpm`Zdp„ S> r`sp NyS>fu Nep. dy„bC S>¡hp dlp_Nfdp„ dp A_¡ ÓZ _p_p cpCAp¡ kp\¡ A¡L$ _p_L$X$p Ofdp„ fl¡sp lsp. r`sp_p d©Ðey_¡ gu^¡ Apr\®L$ [õ\rs h^y _bmu b_u `Z sp¡e lqflf_p¡ qaëd Å¡hp_p¡ QkL$p¡ Ap¡R>p¡ _ \ep¡.

k„Æh Ly$dpf `f qaëdphpe¡gp„ L¡$V$gp„L$ gp¡L$râe Nusp¡
Nus qaëd NpeL$/NpqeL$p
 Ap¡l f¡ spg
 rdg¡ _v$u L¡$ S>g k¡
 A_p¡Mu fps  dyL¡$i
 rMgp¥_p Å_ L$f
 syd sp¡
 rMgp¥_p  dp¡lçdv$ fau
 lhp L¡$ kp\ kp\  kusp Ap¥f Nusp  Apip cp¡kg¡,
 qL$ip¡f Ly$dpf
 d¡fu cuNu cuNu
 ku `gL$p¢
 A_prdL$p  qL$ip¡f Ly$dpf
 Ap¡ d_Qgu
 L$lp„ Qgu
 d_Qgu  qL$ip¡f Ly$dpf
 s¡f¡ rb_p tTv$Nu
 k¡ L$p¡C
 Ap„^u  gsp d„N¡iL$f,
 qL$ip¡f Ly$dpf
 qv$g Y|„$Y$sp l¥  dp¥kd  c|r`Þv$f,
 gsp d„N¡iL$f
 W„$X¡$ W„$X¡$
 `p_u k¡
 `rs `Ð_u Ap¥f hp¡l  dl¡ÞÖ L$`|f,
 Apip cp¡kg¡
 Qp„v$ QyfpL¡$
 gpep lw„
 v¡$hsp  qL$ip¡f Ly$dpf,
 gsp d„N¡iL$f
 `ëgp¡ gV$L¡$ f¡
 dpfp¡
 _p¥L$f  qL$ip¡f Ly$dpf,
 gsp d„N¡iL$f

qaëdp¡_p NS>b_p ip¡Mu_ lqflf¡ kde S>sp„ qaëd DÛp¡Ndp„ `NfZ dp„X$ép A_¡ `p¡sp_p Arc_e_u spL$ps\u kp¥_¡ Arcc|s L$fu v$u^p. A_¡ lqflf S>fuhpgp_y„ _pd k„Æh Ly$dpf sfuL¡$ qaëdDÛp¡N_p Brslpkdp„ kp¡_¡fu Anfp¡dp„ gMpC Ney„.

Ap¡qX$eÞkdp„ gp¡L$râe \hy„ lp¡e sp¡ lufp¡A¡ TpL$Tdpmcep¯, a¡i_¡bg h÷p¡ `l¡fhp„ `X¡$, V$p`V$u` L$fhu `X¡$, bpü v¡$MpX$p L$fhp `X¡$ A¡hp qaëdgpB__p L¡$V$gpL$ hZg¿ep r_edp¡_¡ k„Æh Ly$dpf¡ ¼ep„e L$p¡fpZ¡ QX$phu v$u^p lsp. kph ku^pkpv$p v¡$Mph kp\¡ `Z s¡Ap¡ s¡d_u Arc_endsp\u qaëdDÛp¡Ndp„ AgN S> õ\p_ S>dphu i¼ep lsp.

L$p¡C `Z `pÓ lp¡e, `|fu r_›$p\u cS>hhy„, `pÓ kp\¡ A¡L$pL$pf \C S>hy„ A¡ s¡d_u gpnrZL$sp lsu.

L$p¡C Arc_¡sp_u h©Ù `yfyj sfuL¡$_u c|rdL$p cpÁe¡ S> epv$Npf b_su lp¡e R>¡. `Z k„Æh Ly$dpf_u h©Ù dpZk_u ÓZ ÓZ c|rdL$pAp¡ l„d¡i_¡ dpV¡$ epv$Npf b_u NC R>¡. A¡L$ lsu ip¡g¡, buÆ Ap„^u A_¡ ÓuÆ dp¡kd. 1975-76dp„ b_¡gu Ap ÓZ¡e qaëdp¡dp„ s¡dZ¡ h©Ù dpZk_p¡ fp¡g L$ep£ `Z A¡ hMs¡ s¡dZ¡ lÆ Óuku `Z hV$phu _lp¡su. Ap ÓZ qaëdp¡ `l¡gp„ S>, s¡dZ¡ 1972-1973dp„ A_lp¡_u, A_prdL$p, kusp Ap¥f Nusp A_¡ d_Qgu qaëdp¡dp„ fp¡d¡[ÞV$L$ lufp¡_u c|rdL$p L$fu lsu A_¡ s¡ M|b hMZpC lsu.

k„Æh Ly$dpf¡ `p¡sp_p Arc_e_p ip¡M_¡ `p¡jhp_u iê$Aps _pV$L$p¡\u L$fu. kph _p_u Jdf¡ s¡dZ¡ 75 hj®_p h©Ù_u c|rdL$p L$fu lsu. `Z s¡d_u BÃR>p sp¡ qaëdp¡dp„ A¡[¼V„$N L$fhp_u S> lsu. s¡Ap¡ qaëdpge A¡[¼V„$N õL|$gdp„ Å¡X$pep. Ðep„ ipv$u L$p âõsph S>¡hp„ buÅ„ L$¡V$gp„e _pV$L$p¡_p„ X$pegp¡Ák A¡ S>¡ fus¡ epv$ fpMsp A_¡ õ`ô$ AhpS>¡ bp¡gsp s¡ Å¡C_¡ qaëdpge_u S> A¡L$ õVy$X$ÞV$ kudu Nf¡hpg AQfS> `pdu S>su. k„Æh Ly$dpf¡ qaëdpge_u ld tlvy$õsp_u (1960) qaëddp„ _p_L$X$p¡ fp¡g L$ep£ lsp¡.

1960_p hQNpmp_p kdedp„ k„Æh Ly$dpf_¡ r_ip_ A_¡ Agubpbp A¡ÞX$ ap¡V$} \uìk S>¡hu Ap¡R>p bS>¡V$_u qaëdp¡dp„ lufp¡ sfuL¡$ L$pd dþey„. qaëdp¡ cg¡ TpTu `p¡àeygf \pe A¡hu L$¡ dp¡V$p `pe¡ b_¡gu _lp¡su `Z k„Æh Ly$dpf_p kbm Arc_e¡ L$pd L$fu bspìey„. s¡d_¡ kpfu kpfu qaëdp¡ dmhp gpNu.

1968dp„ s¡d_¡ b¡ A¡ N°¡X$_u qaëdp¡ dmu. A¡L$ riL$pf _pd_u qaëd lsu A_¡ buÆ qaëd k„Oj® lsu. riL$pf qaëddp„ ^d£ÞÖ A_¡ Apip `pf¡M lufp¡rlfp¡B_ lsp„ A_¡ k„Æh Ly$dpf¡ `p¡guk BÞõ`¡¼V$f_p¡ fp¡g L$ep£ lsp¡. qaëd rlV$ \C lsu. k„Æh¡ BÞõ`¡¼V$f_p `pÓ_¡ hpõsrhL$ b_phhpdp„ L$p¡C L$Qpi R>p¡X$u _lp¡su. k„Oj® qaëddp„ qv$gu` Ly$dpf S>¡hp ârscpipmu Arc_¡sp kpd¡ `Z k„Æh Ly$dpf¡ S>bfu T]L$ Tugu A_¡ s¡d_¡ b¡õV$ k`p¡qV¯$N A¡¼V$f_p¡ A¡hp¡X®$ dþep¡.

k„Æh Ly$dpf_¡ lh¡ _pdu rlfp¡BÞk A_¡ _hp¡qv$s Arc_¡ÓuAp¡ kp\¡ L$pd L$fhp_u Y$Ngpb„^ Ap¡ak® dmhp gpNu lsu. L¡$. Aprka_u dlpÒhpL$p„nu qaëd gh A¡ÞX$ Np¡X$dp„ `Z s¡d_¡ lufp¡_u c|rdL$p dmu.

Å¡L¡$ k„Æh_¡ amu lsu rMgp¥_p (1970). Ap qaëddp„ s¡dZ¡ `pNg \C Ne¡gp â¡du_u c|rdL$p cS>hu lsu, S>¡ `pR>m\u A¡L$ shpea (dydspT)_p â¡d A_¡ lw„a\u kpÅ¡ \pe R>¡. `pNg_u c|rdL$pdp„ k„Æh Ly$dpf¡ Å_ f¡X$u v$u^p¡ lsp¡. k„Æh_p Arc_e¡ qaëd_¡ S>bfu kamsp A`phu.

k„Æh¡ QugpQpgy\u Sy>v$p `X¡$ A¡hp fp¡g `Z OZp L$ep®. fprS>Þv$f tkl b¡v$u_u qaëd v$õsL$ (1970) A_¡ bpky cËp$Qpe®_u A_ych (1972)dp„ s¡dZ¡ b¡ AgN AgN rdÅS>_p `rs_u c|rdL$p L$fu lsu. b„_¡ c|rdL$pAp¡ hMZpC lsu. s¡ hMs¡ S> s¡dZ¡ kusp Ap¥f Nusp (1972) A_¡ d_Qgu (1973) S>¡hu L$p¡dri®eg qaëdp¡dp„ eyhp_ lufp¡_u c|rdL$p `Z fdrsepm A„v$pS>dp„ L$fu lsu.

k„Æh Ly$dpf_¡ ÅZusp NusL$pf-ipef NygTpf_y„ L„$CL$ AS>b_y„ M¢QpZ lsy„. NygTpf_u qaëd L$p¡rii (1972)dp„ s¡dZ¡ A_¡ S>ep cpvy$fuA¡ bl¡fpd|„Np„ `rs`Ð_u_u c|rdL$p_¡ Æh„s L$fu v$u^u lsu.

k„Æh Ly$dpf L¡$V$gp bp¡ëX$ lsp s¡_p¡ A¡L$ _d|_p¡ Sy>Ap¡. L$p¡rii qaëddp„ S>ep cpvy$fu_p `rs_u c|rdL$p L$f_pf k„Æh Ly$dpf¡ A¡ S> hj®dp„ NygTpf_u S> qaëd `qfQe (1972)dp„ S>ep_p r`sp_p¡ fp¡g L$ep£ A_¡ ip¡g¡ qaëd (1975)dp„ s¡_p kkfp_u c|rdL$p L$fu lsu. s¡ `R>u afu A_lp¡_u A_¡ _ep qv$_ _eu fps qaëddp„ s¡dZ¡ S>ep cpvy$fu_p â¡du_p¡ fp¡g L$ep£ lsp¡. _ep qv$_ _eu fpsdp„ k„Æh Ly$dpf¡ _h Sy>v$p Sy>v$p âL$pf_u c|rdL$pAp¡ cS>hu_¡ L$dpg L$fu v$u^u lsu.

NygTpf_u b¡ qaëdp¡-dp¥kd A_¡ Ap„^u (b„_¡ 1975dp„ b_u)dp„ k„Æh Ly$dpf_p¡ `fap¡d®Þk M|b hMZpep¡. dp¥kd qaëd_p i|qV„$N hMs¡ k„Æh Ly$dpf_u dp¡X$p `X$hp_u Apv$s\u ird®gp V$pNp¡f blz rMÅsp„ `Z k„Æh Arc_e iê$ L$f¡ s¡ kp\¡ S> ird®gp_p¡ Nyõkp¡ Ap¡Nmu S>sp¡. `R>u sp¡ b„_¡A¡ OZu qaëdp¡dp„ kp\¡ L$pd L$ey¯ A_¡ rdÓp¡ b_u Nep„.

1975 A_¡ 1976-A¡d D`fpR>p`fu b¡ hj®, Ap„^u A_¡ ASy>®_ `„rX$s A¡ b¡ qaëdp¡ dpV¡$ k„Æh Ly$dpf_¡ b¡õV$ A¡¼V$f_p¡ qaëda¡f A¡hp¡X®$ dþep¡. A¡ s¡d_u L¡$qfef_u kp¥\u kpfp¡ kde lsp¡. s¡ `R>u rh¿eps b„Npmu qX$f¡¼V$f kÐerS>s fpe¡ `p¡sp_u A¡L$dpÓ rlÞv$u qaëd isf„S> L¡$ rMgpX$u (1977)dp„ k„Æh Ly$dpf_¡ `k„v$ L$ep® lsp.

MpZu`uZu_p ip¡M_¡ gu^¡ k„Æh ^ud¡ ^ud¡ Av$p¡v$mp \hp gpÁep. s¡_¡ gu^¡ s¡d_¡ eyhp_ lufp¡ sfuL¡$_p fp¡g Ap¡R>p dmhp gpÁep. `rs `Ð_u Ap¥f hp¡l (1978) qaëddp„ W„$X¡$ W„$X¡$ `p_u k¡ _lp_p QpluA¡ Nusdp„ s¡d_u kpdpÞe dpZk S>¡hu L$pep gp¡L$p¡dp„ A`ug L$fu NC. A¡ qaëddp„ s¡dZ¡ `p¡sp_u L$p¡d¡X$u L$fhp_u AphX$s `Z bsphu Ap`u.

`qfZus `yfyj_u c|rdL$p hpõsrhL$ A_¡ Æh„s b_phu iL$_pf k„Æh kpQu tS>v$Nudp„ ApÆh_ Ly„$hpfp füp lsp. dp_p kss ApN°l R>sp„ s¡dZ¡ gÁ_ _lp¡sp„ L$ep¯.

1980_p iê$Aps_p Afkpdp„ s¡dZ¡ Tu_s Adp_ (V$½$f) A_¡ f¡Mp (v$pku) S>¡hu V$p¡Q_u rlfp¡BÞk kp\¡ `Z L$pd L$ey¯. NygTpf_u A„N|f A_¡ _dL$u_ S>¡hu qaëdp¡ L$fu. 1982dp„ kycpj OpC_u qaëd rh^pspdp„ afu A¡L$ hMs k„Æh Ly$dpf A_¡ qv$gu` Ly$dpf kp\¡ Å¡hp dþep. b„_¡_p¡ L$qfídp A¡hp¡ lsp¡ L¡$ qaëddp„ lufp¡rlfp¡B_ k„S>e v$Ñ A_¡ `rÚ_u L$p¡ëlp`yf¡_u ghõV$p¡fu L$fsp„ gp¡L$p¡_¡ k„Æh Ly$dpf A_¡ rv$gu` Ly$dpf_u Å¡X$udp„ h^y fk `X$ép¡ lsp¡.

L$\msu srbes_¡ gu^¡ k„Æh Ly$dpf_u L¡$qfefdp„ Ap¡V$ Aphhp gpNu. ùv$e_u sL$gua_¡ gu^¡ s¡dZ¡ L$pd Ap¡Ry>„ L$fhy„ `X$éy„. kycpj OpC_u qaëd lufp¡ (1983)dp„ rlfp¡BL$ `fap¡d®Þk Ap`u_¡ k„Æh Ly$dpf bpL$u fl¡gu qaëdp¡ `|fu L$fhp gpÁep lsp.

1985dp„ k„Æh Ly$dpf¡ vy$r_ep_¡ Agrhv$p L$fu Ðepf¡ s¡d_u Jdf 50 hj®_u `Z _lp¡su. `Z d©Ðey `R>u `Z s¡Ap¡ s¡d_p Æh„s Arc_e\u cfu L¡$V$guL$ epv$Npf A_¡ ¼gprkL$ qaëdp¡\u Adf \C Nep R>¡.

k„Æh Ly$dpf_u kudprQl¹_ê$` qaëdp¡
hj® qaëd rlfp¡B_
1970 rMgp¥_p dydspT
1971 A_ych s_yÅ
1972 kusp Ap¥f Nusp l¡dp dprg_u
1972 L$p¡rii S>ep cpvy$fu
1973 d_Qgu gu_p Q„v$phfL$f
1975 Ap„^u kyrQÓp k¡_
1975 ip¡g¡ -
1976 dp¥kd ird®gp V$pNp¡f
1978 rÓi|g hluv$p fl¡dp_
1978 `rs `Ð_u Ap¥f hp¡l rhÛp tklp, f„Æsp
1982 A„N|f dp¥kdu Q¡V$fÆ
1982 rh^psp -

Ap `Z hp„Qp¡
h¥S>e„sudpgp : dp¡lL$ _©Ðe A_¡ AkfL$pfL$ Arc_e_p¡ k„Nd

qX$TpB_ : Dv$e Ly$qL$e_



rediff.com
(c) 1996 - 2002 rediff.com India Limited. All Rights Reserved.